Pierwsze wzmianki dotyczące wsi Chrystkowo pochodzą z XV wieku. Osadnictwo mennonickie na tych terenach datuje się od XVI w. Pierwotny układ wsi: rzędówka, charakteryzująca się luźną zabudową wzdłuż drogi z pasowym układem pól.
We wsi do dnia dzisiejszego zachowała się zagroda olęderska, którą obecnie stanowi drewniany dom podcieniowy pochodzący z 1770 roku, suszarnia owoców, niewielki budynek mieszkalny i obora. Najcenniejszym obiektem jest drewniany dom z obszerną wystawką, od strony południowej wspartą na pięciu zdobionych słupach. Dom zbudowany jest w konstrukcji wieńcowej na podmurówce kamienno-ceglanej. Pierwotnie od strony zachodniej do budynku przylegała obora i stodoła, tworząc typową olęderską zespoloną zagrodę liniową. Ściana zachodnia domu podcieniowego o konstrukcji szkieletowej odeskowanej powstała po rozebraniu obory. W obrębie podwórza od strony zachodniej znajdowała się wolnostojąca stodoła o dwóch klepiskach, po stronie północnej stał spichlerz z wozownią i suszarnią owoców, a od strony południowej znajdowała się druga obora. Obecnie na miejscu pierwotnej obory usytuowany jest budynek mieszkalny, obok którego znajduje się murowany z cegły budynek nowej obory pochodzący z końca XIX wieku. W oborze zachował się oryginalny system pochylni, po których podczas powodzi wprowadzano zwierzęta na wyższe kondygnacje.
Układ funkcjonalno-przestrzenny domu podcieniowego podlegał licznym zmianom. Zachował się podział dwutraktowy z wejściami w ścianie południowej, północnej i zachodniej. Pierwotnie wejście w ścianie północnej i południowej prowadziło do skomunikowanych ze sobą sieni. Reprezentacyjna sień w trakcie południowym prowadziła do głównej izby po stronie wschodniej oraz mniejszej izby od strony obory. Trakt północny składał się z sieni skomunikowanej z podwórzem, komory od strony obory oraz pomieszczenia kuchni. Z czasem sień północną zamieniono w pomieszczenie kuchenne i zmniejszono do niej wejście. Po roku 1945 zamurowano przejście pomiędzy sieniami, a główną izbę podzielono na dwa mniejsze pomieszczenia. Wewnątrz budynku zachowały się drzwi kuchenne konstrukcji ramowo-płycinowej o ozdobnie wyciętych krawędziach płycin. Do dnia dzisiejszego zachował się oryginalny komin butelkowy z XVIII wieku wraz z wędzarnią zlokalizowaną na poddaszu. Na jednej z belek stropowych zachował się napis wykonany ołówkiem "6 Pferde 6 Kühe 3 Ferkel ertrunken 1888 7 Fuß Wasser in Stall 29 Fuß hoch (6 koni, 6 krów, 3 prosiaki utopiło się podczas powodzi w 1888 r. 7 stóp wody w oborze, 29 stóp wody na Wiśle)”.
Zagroda w Chrystkowie jest najstarszym zachowanym przykładem budownictwa olęderskiego na terenie Doliny Dolnej Wisły. Od 1996 roku stanowi ośrodek muzealno-dydaktyczny Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Na jej terenie znajdują się sady oryginalnych odmian jabłoni, takich jak ananasówka, antonówka-śmietankówka, borowinka, bursztynówka, cytrynówka, gołąbek, koralik, maślak, rajskie jabłuszko i wiele innych. Wewnątrz domu podcieniowego znajduje się ekspozycja sprzętów gospodarstwa domowego oraz resztek nagrobków mennonickich, uratowanych z niszczejących cmentarzy. Cyklicznie organizowane są różne imprezy okolicznościowe, m.in. weekendy z mennonitami.
Na terenie zagrody znajduje się gospodarstwo agroturystyczne, które szczyci się m.in. kuchnią z daniami regionalnymi i herbatą parzoną z ziół rosnących w ogrodzie (więcej: www.chrystkowo.eu).
Źródła:
1) Maciej Prarat, Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772-1945 i jej problematyka konserwatorska, Muzeum Etnograficzne, Toruń 2012.
2) Maciej Prarat, Olęderska zagroda, Spotkania z zabytkami nr 5, 2009.
