czwartek, 24 stycznia 2013

Wiatraki na Żuławach

Pierwsze wzmianki o organizacji młynarstwa na terenie Żuław Wiślanych pojawiły się wraz z intensyfikacją osadnictwa, prowadzoną na tym terenie przez Krzyżaków w XIV w. Ważną okolicznością mającą wpływ na politykę gospodarczą Zakonu było uznanie prawa do budowy młynów wodnych do wyłącznych uprawnień władzy zwierzchniej, a więc zarówno Zakonu, jak i biskupów oraz kapituł na kontrolowanych przez nie terenach. Oznaczało to w praktyce, że wznoszenie nowych urządzeń wymagało zgody władcy terytorialnego. Dzięki takiemu statusowi prawnemu Krzyżacy organizując strukturę wsi mogli stosować system rezerwacji miejsc na młyny.
Najstarsza wzmianka o wiatraku działającym na Żuławach pochodzi dopiero z 1391 r. i dotyczy młynarza z wiatraka w Leklowach. (A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Fischau (Komturei Christburg) im Mittelalter, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn” 44, 1936, s. 91.) W 1396 r. odnotowano fakt budowy wiatraka we wsi Lipinka. W 1400 r. w wykazach czynszowych wzmiankowano dwa wiatraki w Żelichowie, a w 1402 r. wiatrak w Fiszewie. Z 1404 r. pochodzi informacja o istnieniu wiatraka przed dworem zakonnym w Mątowach i wiatraka w Tuji.

Lokalizacja wiatraków na Żuławach Wiślanych w pierwszej połowie XV w.
(oprac. Rafał Kubicki, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w. [w:] Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, Tom LXXII 2012, str. 72.)

Niestety do chwili obecnej dotrwały tylko cztery wiatraki: w Drewnicy (koźlak), w Palczewie (holender) oraz dwa wiatraki ze zmienioną funkcją: jeden w Tczewie i jeden w Pszczółkach.

Typy wiatraków ze względu na pełnione funkcje:
1. Odwadniający - do przepompowywania wody w kanałach odwadniających
2. Przemiałowy - młyn do mielenia zboża
3. Przemysłowy - wykorzystywany w tartakach

Typy wiatraków ze względu na budowę:
1. Koźlak - o drewnianej obrotowej konstrukcji
2. Paltrak - o konstrukcji podobnej do koźlaka, bardziej stabilnej
3. Holender - o nieruchomym korpusie i ruchomej czapie.

Najstarszym i najpopularniejszym typem wiatraka występującym na ziemiach polskich jest wiatrak kozłowy. Nazwa ta pochodzi od kozła - specjalnej podstawy, na której spoczywał cały korpus budowli. Cała konstrukcja wiatraka wraz ze skrzydłami była obracana wokół pionowego, drewnianego słupa tzw. sztembra. Sztember podparty był najczęściej czterema zastrzałami, a jego dolne zakończenie tkwiło w dwóch krzyżujących się podwalinach. Tak skonstruowane podparcie budynku wiatraka nosi nazwę kozła. Ściany wiatraka posiadają konstrukcję szkieletową drewnianą i są ścianami zawieszonymi na koźle za pośrednictwem odpowiednich belek o bardzo dużych przekrojach poprzecznych. Połączenie korpusu z kozłem było ruchome i umożliwiało obracanie wiatraka wokół jego osi. Do obrócenia całej konstrukcji wykorzystywano wystający z tylnej ściany wiatraka specjalny długi dyszel współpracujący z kołowrotem, za pomocą którego budynek nastawiano śmigami do kierunku wiatru. Za pomocą dyszla koń lub dwóch mężczyzn mogło obrócić wiatrak, kierując go na wiatr.

Wiatrak typu partlak, zwany również rolkowym, posiadał cechy wspólne zarówno z młynem kozłowym, jak i z holenderskim. Bryłą przypominał koźlaka (ścięty ostrosłup na planie prostokąta w proporcjach zbliżonych do kwadratu, dach dwuspadowy z naczółkiem od strony skrzydeł). Zasada obrotu budynku skrzydłami do kierunku wiatru zapożyczona została z holendra, z tym że płaszczyzna obrotu znajdowała się tutaj nisko, jak najbliżej terenu. W ten sposób cały budynek powyżej podmurówki był obracalny, a jego podstawę stanowiło łożysko kołowe (drewniany korpus paltraka spoczywał na specjalnych metalowych rolkach, które toczyły się po okrągłym torze jezdnym).

Wiatrak typu holenderskiego to obiekt o nieruchomym korpusie na planie ośmioboku z obracaną drewnianą głowicą. Zdolność obrotu czapy dachu o 360 stopni pozwalała na ustawianie powierzchni skrzydeł prostopadle do kierunku wiatru. Pierwotnie na czapie po przeciwległej stronie w stosunku do dużych skrzydeł znajdowały się mniejsze skrzydła. Mały wiatraczek za pomocą drewnianych przekładni zębatych samoczynnie regulował ustawienie czapy i dużych skrzydeł w stosunku do zmian kierunku wiatru. Czapa poruszała się na żeliwnych rolkach posuwających się po żeliwnym pierścieniu umocowanym na nieruchomej części wiatraka.

Literatura:
1. Rafał Kubicki, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w. [w:] Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych Tom LXXII 2012.
2. Marta Koperska, Architektura drewniana na Żuławach - perspektywy badawcze. Na marginesie polsko-holenderskich warsztatów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej [w:] Żuławy w poszukiwaniu tożsamości. Sesja naukowa, Gdańsk 2008. 



1. Koźlak w Drewnicy

Drewnica (gmina Stegna, powiat nowodworski, województwo pomorskie).
Wiatrak typu koźlak o konstrukcji drewnianej, pochodzący z roku 1718. Oś obrotu wiatraka stanowi pionowy słup umieszczony w drewnianej podstawie, tzw. koźle. W celu nastawienia wiatraka na wiatr obraca się nim całym.
Więcej o wiatraku w Drewnicy kliknij tutaj.


*   *   *

2. Holender w Palczewie

Palczewo (gmina Ostaszewo, powiat nowodworski, województwo pomorskie).
Wiatrak typu holenderskiego z połowy XIX w. Dolna część jest murowana, górna ma konstrukcję szkieletową pokrytą od zewnątrz gontem. Powyżej znajduje się obrotowa głowica z bardzo już zniszczonymi dwoma śmigami. Wewnątrz wiatraka zachowały się elementy urządzeń młyńskich.
Więcej o wiatraku w Palczewie - kliknij tutaj.





Brak komentarzy:

Prześlij komentarz