Zasiedlanie Żuław odbywało się wieloetapowo, a każdy z etapów charakteryzował się powstawaniem innego układu przestrzennego wsi i zabudowy. Do XVI wieku wszystkie zakładane wsie miały charakter zwarty (owalnice, ulicowo-placowe, ulicówki jedno i dwustronne, wielodrożnicowe, sakowe, przysiółki placowe i ulicowe oraz folwarki). We wsiach zakładanych od drugiej połowy XVI wieku zabudowania oddalone były mniej lub bardziej od siebie tworząc nowe układy przestrzenne – łańcuchówki, rzędówki, szeregówki i zabudowania jednodworcze (kolonie).
Elementem charakterystycznym dla Żuław był tzw. „terp” - usypane sztucznie niewielkie wzniesienie, na którym lokowano zabudowę. Powierzchnia terpu determinowała układ gospodarstwa.
Tradycyjne budownictwo żuławskie było podporządkowane rolniczemu charakterowi zatrudnienia mieszkańców. W większości żuławskich wsi występują klasyczne formy zagród holenderskich wraz z otoczeniem w postaci powtarzających się układów przestrzennych, (specyficznej sieci wodno-melioracyjnej i form zieleni).
Charakterystyczne są trzy typy zagród:
- wzdłużna - w kształcie litery „I”, w której wszystkie budynki (dom mieszkalny, obora i stodoła) ustawione są w jednej linii,
- kątowa – w kształcie litery „L”, w której do budynku obory z jednej strony prostopadle przylega stodoła,
- krzyżowa – w kształcie litery „T”, w której do budynku obory z obu stron przylegają stodoły.
Układ zagrody typu wzdłużnego (tzw. Langhof)
Układ zagrody typu kątowego (tzw. Winkelhof)
Układ zagrody typu krzyżowego (tzw. Kreuzhof)
Najbardziej charakterystycznymi obiektami Żuław są domy podcieniowe, które stanowiły połączenie funkcji mieszkalnej i spichlerza.
Można wyróżnić dwa typy domów podcieniowych:
- typ I: wąskofrontowy z podcieniem w ścianie szczytowej, rozpowszechniony do XVII w.
- typ II: z podcieniem szczytowym i dodatkowym skrzydłem bocznym mieszkalnym, występujący od XVII w.
- Typ III: długofrontowy z podcieniem od strony kalenicy, występujący w II połowie XVIII w.
W układach rozbudowanych szeroka wystawka frontowa posiadała niekiedy aż do 9 słupów podcienia. Podcień pod wystawką służył jako osłona przy wykonywaniu niektórych prac domowych, a w późniejszym okresie uzyskał status reprezentacyjnej oprawy przyjmowania ważniejszych gości - na wzór portyków i ganków siedzib szlacheckich. Wielkość podcienia świadczyła o statusie właściciela domu w lokalnej hierarchii. Wyższy poziom życia manifestował się również obecnością wielu bogato zdobionych elementów trwałego wyposażenia budynku (główne drzwi wejściowe, drzwi wewnętrzne oraz wyposażenie obszernych sieni – zdobione schody, poręcze i galerie). Do XIX wieku sposób życia na wsi dzielony był między ciężką pracą na roli, pracą przy utrzymaniu polderów, wałów, grobli i dróg oraz życiem religijnym i rodzinnym.
Literatura:
1) Bogna Lipińska, Żuławy Wiślane - ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Stowarzyszenie Żuławy, Nowy Dwór Gdański 2011.
2) Otto Kloeppel, Die bäuerliche Haus-, Hof und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat-Delta, Teil III, Danzig 1924.
3) Domy żuławskie - w poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Nowy Dwór Gdański 2009.
4) Joanna Poczobut, Mennonici na Żuławach. Architektura olęderska. Materiały konferencyjne: Możliwości wykorzystania architektury regionalnej we współczesnym budownictwie, Pyzdry 02.12.2011.
