piątek, 2 stycznia 2015

Nowy Staw (Neuteich)

Nowy Staw (niem. Neuteich) – miasto w woj. pomorskim w powiecie malborskim, położone na obszarze Żuław Wiślanych nad rzeką Świętą. Pierwsze ślady osadnictwa odkryte na tych terenach pochodzą z X wieku. W XIII wieku istniejąca osada otrzymała od książąt pomorskich prawo targowe. W 1309 roku Krzyżacy nadali wsi Neuteichsdorf przywilej lokacyjny. Lokacja miasta na prawie chełmińskim miała miejsce w 1345 roku.
Zachował się do dziś średniowieczny układ urbanistyczny miasta z charakterystycznym placem rynkowym w kształcie wydłużonego prostokąta, którego dłuższy bok przylega do głównej arterii komunikacyjnej. Po wschodniej i zachodniej stronie rynku wytyczono równolegle po jednej ulicy gospodarczej, które łączą się po północnej stronie, w sposób charakterystyczny dla średniowiecznego miasta rolniczego. Niegdyś w centrum placu istniał także ratusz, który spłonął podczas pożaru w 1802 roku, tak jak i cała dawna zabudowa miasta. W latach 1804-1805 na miejscu spalonego ratusza wybudowano zbór ewangelicki w stylu neogotyckim, w którym obecnie mieści się Galeria Żuławska. Zabudowa miasta pochodzi z XIX wieku oraz początku XX wieku z elementami współczesnymi.
W Nowym Stawie zachował się dom podcieniowy, pochodzący z 1820 roku, zbudowany na planie litery T. Piętrowa wystawka szachulcowa z wypełnieniem ceglanym otynkowanym wsparta jest na sześciu słupach. Budynek funkcjonuje obecnie jako dom mieszkalny. Niestety nie zachowały się zabudowania gospodarcze.











*   *   *
W średniowieczu w Nowym Stawie wzniesiono trzy obiekty sakralne. Do dnia dzisiejszego przetrwał tylko jeden – największy na Żuławach kościół parafialny p.w. Świętego Mateusza. Jego budowę rozpoczęto w drugiej połowie XIV wieku, a drewniana nadbudowa wieży pochodzi z 1704 r. Jest to trójnawowa świątynia o układzie bazyliki. Nad prezbiterium zachowało się sklepienie gwieździste wykonane w latach 1573-1574. Wewnątrz kościoła znajduje się okazały ołtarz główny z 1609 r., pochodzący z kościoła p.w. św. Katarzyny w Braniewie oraz późnogotycka figura Madonny z dzieciątkiem datowana na ok. 1500 r.










*   *   *
Bardzo charakterystycznym obiektem jest pochodzący z drugiej połowy XIX w. zespół budynków dawnej słodowni. Otoczony ceglanym murem zespół budynków przemysłowych stanowi unikalny w skali kraju przykład tak dobrze zachowanego zespołu browaru z końca XIX wieku.




Literatura:
1) Wiesław Jedliński, Roman Klofczyński: Dzieje Nowego Stawu, Nowy Staw 2010. 
2) Marzena Jaroszewska, Anna Ujazdowska: Nowy Staw – rozwojowa gmina żuławska [w:] Zachować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci. Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010. 
3) Andrzej Konrad Kondratowicz, Zabytki Nowego Stawu [w:] Zachować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci. Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010.


*   *   *

Dokumentacja fotograficzna powstała w maju 2009 r., natomiast zdjęcia wnętrza "Ołówka" pochodzą z września 2013 r.
Dom podcieniowy nie został sfotografowany z powodów niezależnych ode mnie :/